بسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

«وَ قُلْنَا مِن بَعْدِهِ لِبَنى إِسرءِیلَ اسکُنُوا الأَرْض فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الاَخِرَةِ جِئْنَا بِکمْ لَفِیفاً»

«و پس از آن، به بنى اسرائیل گفتیم : در این سرزمین جاى گیرید، و چون موعد دیگر بیاید شما را همه با هم بیاوریم .»

قرآن کریم / سوره اسراء / آیه 104

4) «المدرسه البلدیه» در سمت شمالی «باب السکینه» مسجد الاقصی، معروف به «باب السلام» واقع است . این مدرسه را «امیر منکلی بُغا الاحمدی»، نایب حلب، وقف کرد و خود در همانجا وفات یافت و در سال 782 هجری قمری در آنجا مدفون گردید (49) .

5) «دارالحدیث» از سمت مغرب مجاور «باب التربه» و «مدرسه الطازیه» است . این بنا به وسیله «امیرشرف الدین عیسی بن بدرالدین ابی القاسم الهکّاری» وقف شده و تاریخ وقف آن 25 رجب سال 666 هجری قمری است (50) .

6) «الرباط المنصوری»، در سمت جنوبی راه «باب الناظر» مسجد اقصی، و در مقابل رباط «علاءالدین البصیر» واقع بوده و سلطان «الملک المنصور قلاوون الصالحی» در سال 681 هجری قمری آن را ساخته و وقف فقرا و زوّار «بیت المقدس» کرده است (51) .

7) «المدرسه الدُوَیداریه»، این مدرسه در سمت راست باب «شرف الانبیا»ی مسجد اقصی قرار داشته است . این مدرسه در سال 695 هجری قمری ساخته شده و واقف آن، «امیرعلم الدین ابوموسی سنجر بن عبدالله الدُوَیدار الصالحی النجمی» بوده است . امروز این مدرسه به مدرسه ی دخترانه (مدرسه الاناث الاسلامیه) معروف است (52) .

8) «المدرسه الجاولیه»، در سمت شمال غربیِ محوطه ی حرم شریف واقع است و بنای آن را «امیر علم الدین سنجر الجاولی»، نایب غزّه در سال 715 هجری قمری، وقف کرده است . این مدرسه در آن ایّام، محل سکونت نوّاب قدس شریف بوده است . واقف در رمضان سال 745 هجری قمری درگذشته است (53) .

9) «رباط کُرد» در جانب شمالی راه «باب الحدید» و در مقابل مدرسه ی «ارغونیه» واقع بود . واقف این بنا، «المَقرُ السیفی کُرد»، فرمانروای دیار مصر در سال 693 هجری قمری بوده است (54) .

10) مدرس? «الزاویهُ المَهمازیه»، در ناحیه ی «باب حُطّه» در شمال غربی مدرس? «صلاحیه» واقع است . این مدرسه به «شیخ کمال الدین المهمازی»، منسوب است . «الملک الصالح اسماعیل بن الناصر محمد بن قلاوون»، «آبادی بیت لَقیا»، از توابع و مضافات «بیت المقدس» را که امروز ویران شده است، در سال 745 هجری قمری، برای مشایخ و بزرگان مقیم در این زاویه وقف کرده بود (55) .

دیگر آثار باقیمانده از این دوره عبارتند از : «الزاویه الکَبکیّه»، «التربه الاوحدِیه»، «المدرسه الاسلامیه»، «زاویه المغاربه»، «التربه الجالقیه»، «جامع قلعه القدس»، «التربه السعدیه»، «المدرسه الکریمیه»، «المدرسه الآمینیه»، « المدرسه الملکیه»، «تربه ترکان خاتون»، «التربه الکیلانیه»، «المدرسه الفارسیه»، «مدرسه و تریه الاَرغُونیه»، «الزاویه المحمدیه»، «زاویه الطُواشیه»، «المدرسه الطَشتَمَریَه»، «المدرسه المنجکیه»، «المدرسه الطازیه»، «المدرسه الشیخونیه»، «رباط الماردینی»، «المدرسه الاَشعَرریه»، و «المدرسه البارودیه» (56) .

برخی از آثار و ابنیه ی باقیمانده از دوره «ممالیک بُرجی» (784 – 922 هجری قمری) در بیت المقدس، عبارتند از :

1) «المدرسه الطولونیه»، در داخل صحن مسجد اقصی و در نزدیکی رواق شمالی – در بالای پلکانی که به مناره ی «باب الاسباط» راه دارد – واقع شده و «شهاب الدین احمد بن الناصر بن محمد الطولونی الظاهری» آن را در زمان «الملک الظاهر بَرقُوق» و به دست مملوکش، «آق بُغا»، پیش از سال 800 هجری قمری بنا کرده است (57) .

2) «المدرسه الباسطیه»، در شمال مسجد اقصی، و در نزدیکی «باب شرف الانبیاء» مسجد اقصی واقع است و قسمتی از آن نیز در سمت شمال شرقی، متصل به «مدرسه دُوَیداریَه» که امروز مدرسه ی دخترانه اسلامی بیت المقدس در آن دایر است، قرار دارد . واقف این مدرسه، «قاضی زین الدین عبدالباسط بن خلیل الدمشقی» بود و اولین کسی که بنیان این مدرسه را گذاشت، «شیخ الاسلام شمس الدین محمد الهروی»، شیخ «مدرسه صلاحیه» و ناظر حرمین بوده است . وی قبل از آنکه موفق به اِتمام کارِ این بنا شود، وفات یافت؛ لذا پس از او، قاضی زین الدین عبدالباسط، کارِ ساختمان این مدرسه را پایان رساند و در سال 834 هجری قمری آن را وقف صوفیه کرد . این بنا هنوز در بیت المقدس برپا و قابل استفاده است (58) .

3) «المدرسه الغادریه»، در جانب شمالی محوطه ی مسجد اقصی، میان «باب شرف الانبیاء» و مناره ی «باب الاسباط» واقع بود . این مدرسه را «مصر خاتون» در سال 836 هجری قمری بنا کرد و همسر وی، «امیر ناصرالدین محمد بن دِلغادِر»، پس از اِتمام، آن را وقف کرد . امروز از این مدرسه، ویرانه ای بیش برجا نمانده است (59) .

4) «المدرسه العثمانیه» که امروز به نام «دارالفتیانی» معروف است، در سمت چپ «باب المتوضأ»، معروف به «باب المطهره» یا «باب آبریزگاه»، واقع است . این بنا را بانو «اصفهان شاه خاتون» وقف کرده و موقوفات بسیار را در بلاد روم و غیر آن به این مدرسه اختصاص داده است . «اصفهان شاه خاتون» در شهر بیت المقدس وفات یافت و در مقبره ی «باب الرحمه» مدفون گردید (60)

5) «الرباط الزمنی»، در سمت راست «باب المطهره» و روبروی مدرسه عثمانیه (سکونتگاه آل الفتیانی) واقع است . این بنا را «خواجه شمس الدین محمد بن الزمن»، از خاصّان «الملک الاشرف قایتبای» که در سال 897 هجری قمری وفات یافت، وقف کرده است . بنای این رباط متعلق به سال 881 هجری قمری است (61) .

6) «المدرسه الاَشَرّفِیَه» در سمت چپ کسانی واقع است که از «باب السلسله» وارد حَرَم می شوند و مناره ی «باب السلسله» بر آن مُشرف است . درِ ورودی این مدرسه در غایت زیبای و جلو آن، رواقی است که با سنگ های محکم و استوار ساخته شده و با نقوش و تصاویر زیبا که با ظرافت و دقّت تمام بر آنها حکاکی شده، مزیّن شده است . در دو طرفِ درِ ورودی، کتیبه ای به خط نسخ وجود دارد که بر طبق آن، این مدرسه را «الملک الاشرف سیف الدین اباالنصر قایتبای» در سال 885 هجری قمری بنا کرده است .

«آب انبار» معروف به «سبیل قایتبای» که روبروی همین مدرسه واقع است و در سال 887 هجری قمری بنا شده، نیز از آثار همین پادشاه است . یکی دیگر از آثار «قایتبای» نیز پلکانی است که در سمت جنوب غربی «قبه الصخره»، در نزدیکی «المدرسه النحویه» واقع است و به صحن «قبه الصخره» راه دارد . علاوه بر اینها، وی، در سال 887 هجری قمری نیز، مناره ی «جامع العمریه» را ساخته است و در جوار کلیسای قیامت قرار دارد، بنا کرد . همچنین تعمیر کاریزی که آب جاری را از «عین الغروب» به بیت المقدس می رساند، نیز در زمان وی پایان یافت (62) .

غیر از آثار و ابنیه ی? یاد شده، مساجد و رباط ها و زاویه های فراوان دیگری در بیت المقدس بوده که از ذکر آنها می گذریم .

علاوه بر آثار اسلامی که به نمونه هایی از آن اشاره شد، دیرها و کلیساها و کنیسه های متعددی در بیت المقدس وجود داشته است که از آن جمله اند : «کنیسه ماریعقوب»، «کنیسه اُلمصلَبیّه»، «کنیسه صهیون»، «کنیسهُ قمامه»، و «کنیسه الیهود» (63)

شایان ذکر است که تعداد چشمگیر مدارس و خانقاه ها و زاویه ها در دوره ممالیک در شهر بیت المقدس، نشان? رونق اقتصادی این شهر نیست؛ زیرا موقوفات وابست? به آنها، اکثراً ناچیز بود و به سرعت به پایان می رسید . به علاوه، حُکام و سایر مقامات دولتی غالباً مخارج گزافی را که برای به دست آوردن مقام خود متحمل شده بودند، با وضع مالیات های سنگین بر غیرمسلمانان و نیز مسلمانان جبران می کردند . تنها صنعت مهم بیت المقدس، تولید صابون از روغن زیتون باغستان های انبوه پیرامون شهر بود که آن نیز از سیاست های اقتصادی زیانبار حکومت ممالیک محسوب می شد؛ زیرا آنان تولید صابون را به انحصار خود درآوردند و مردم را مجبور کردند که مقادیر زیادی مآزاد بر نیازهای خود را به قیمت های گزاف خریداری کنند .

نااَمنی مستمر در داخل و خصوصاً خارج شهر بیت المقدس نیز بر سختی زندگی مردم این شهر می افزود . در اوایل قرن دهم هجری / شانزدهم میلادی، به مدت ده سال، هیچ کس از اهالی بیت المقدس نتوانست به حجّ برود؛ زیرا شرارت های بدویان صحراگرد، مانع سفر زائران از بیت المقدس به بحر احمر بود . گزارش سیّاحان، نشان می دهد که در آن ایّام، نواحی غیر آباد فراوانی در داخل این شهر وجود داشته است؛ امّا مرکز شهر کهنه در خارج مسجد اقصی – چنانکه امروز از آثار آن برمی آید – در عهد ممالیک ساخته شده است (64) .

برگرفته از کتاب : جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، ج 2، دکتر حسین قرچانلو، انتشارات سمت، تهران، 1382 ، ص 89 – 117 ( با دخل و تصرّف و تلخیص ... منیژه شهرابی)